محمد علی عنبرانی جزو خدام قدیمی است که به واسطه شغلش در حرم برای بسیاری از افراد نام آشناست، او چهارمین ساعت ساز رسمی آستان قدس رضوی است که حدود 29 سالی می‌شود که در کنار خدمت افتخاری به زائران حضرت رضا(ع) کار تعمیر همه ساعت‌های حرم را انجام می‌دهد و بیشتر افراد او را با عنوان ساعت ساز حرم می‌شناسند، در ادامه گفت‌وگوی ما را با آقای عنبرانی از زمان ورودش به حرفه ساعت سازی که ساعت‌هایی با عقربه‌های چند میلی متری را تعمیر می‌کرد تا روزی که تنها ساعت ساز عقربه‌های بزرگ حرم شد را می‌خوانید.
■ آقای عنبرانی، چه شد که وارد حرفه ساعت سازی شدید؟
من پس از اینکه از سربازی آمدم به پیشنهاد دوستم یک مغازه ساعت فروشی در خیابان دریادل مشهد و نزدیک حرم باز کردم. پس از مدتی در کنار فروشندگی، کار تعمیر ساعت را هم انجام دادم، روزهایی هم که برای کشیک می‌آمدم حرم، خدام ساعت‌هایشان را به من می‌دادند و می‌بردم مغازه و برایشان تعمیر می‌کردم. پس از مدتی به من می‌گفتند شما که ساعت ساز هستید، روزهایی که برای خدمت به حرم می‌آیید، به آقای داروگر - ساعت ساز آن وقت حرم که سن و سالی از ایشان گذشته بود-کمک کنید. من هم برای آقای داروگر نامه نوشتم و درخواست همکاری دادم تا کمک دستشان باشم، ولی با درخواستم موافقت نکردند. یک روز حاج آقای داروگر را در صحن دیدم و دلیل موافقت نکردنشان را برای همکاری پرسیدم که گفتند من نمی‌دانستم شما این درخواست را دادی، چه بهتر که شما کمک دستم باشید. این طور شد که من وارد بخش ساعت سازی حرم شدم و در کنار آقای داروگر کار را یاد گرفتم.
■ اولین بار که برای تعمیر ساعت‌های حرم آمدید را به خاطر دارید؟ آموزشتان چه مدت طول کشید؟
من حدود دو سالی برای آموزش تعمیر ساعت‌های حرم و آشنایی با شیوه کار ساعت‌ها خدمت آقای داروگر بودم. روزها صبح تا ظهر می‌آمدم حرم و عصرها می‌رفتم مغازه، آستان قدس هم به من ماهی سه تومان حقوق می‌داد. آقای داروگر پس از مدتی من را به مسئولان این بخش معرفی کردند و گفتند که آقای عنبرانی اکنون می‌تواند کار تعمیر ساعت‌ها را به خوبی انجام دهند، ولی مسئولان آن دوران گفتند تا زمانی که شما بازنشسته نشده‌اید و یا در قید حیات هستید، خودتان سر کار باشید. چند سال بعد آقای داروگر سرطان گرفت و پس از فوت ایشان مسئولیت ساعت‌های حرم را به من دادند و من شدم چهارمین ساعت‌ساز رسمی حرم.
■ اکنون چند سال است که کار ساعت‌های حرم را انجام می‌دهید؟
حدود 29 سال است که مسئولیت ساعت‌های حرم و آستان قدس رضوی با من است.
■ اولین باری که ساعت‌های بزرگ حرم را از نزدیک دیدید، کی بود؟
همان روز اولی بود که برای آموزش پیش آقای داروگر آمده بودم، اولش در مورد شیوه کار ساعت‌ها کمی توضیح داد، بعد هم در مورد کارهایی که در بخش ساعت سازی انجام می‌شود و بازدیدهایی که هر روز از ساعت‌های حرم دارند، با من صحبت کردند و دست آخر هم من را برای دیدن ساعت‌های حرم بالا بردند. باورتان نمی‌شود وقتی برای اولین بار چشمم به این ساعت‌های بزرگ افتاد، تعجب کردم و با خودم گفتم خدایا من چطوری می‌توانم این ساعت را تعمیر کنم، تا اینکه کم کم با شیوه کار و تعمیر این ساعت‌ها آشنا شدم.
■ شما همیشه روی ساعت‌هایی با عقربه‌های کوچک کار کردید، کار کردن با ساعت‌های بزرگ حرم آن هم با حدود یک متر عقربه برایتان سخت نبود؟
کسی که رانندگی بلد باشد، پشت هر ماشینی که بشینید، اولش بد قلقی دارد، ولی بعدش قلقش دستشان می‌آید، کسی که ساعت ساز است، دیگر برایش کوچک و بزرگ ندارد. پس از مدتی، کار کردن با ساعت‌های بزرگ را هم یاد می‌گیرد و قلقش دستش می‌آید. به قول معروف هر کاری اولش سخت است.
■ برنامه روزانه‌تان در بخش تعمیر ساعت‌های حرم به چه شکل است؟
عموماً پیش از اینکه بخواهم برای گشت بروم، اگر ساعتی مشکل داشته باشد، سریع با دفتر تماس می‌گیرند و اطلاع می‌دهند، ولی من هر روز دو بار برنامه گشت ساعت در حرم دارم، یک بار صبح و یک بار هم عصر برای گشت ساعت‌های حرم می‌روم تا ببینم ساعت‌ها مشکل نداشته باشند، یا ساعتی عقب و یا جلو نباشد. اگر تعمیراتش جزئی باشد، همانجا انجام می‌دهم، ولی اگر نیاز به تعمیر اساسی داشته باشد، آن را به دفتر تعمیر ساعت می‌آورم و به جای آن ساعت دیگری را نصب می‌کنم. دوست ندارم ساعت‌های امام رضا(ع) یک دقیقه عقب و جلو باشد، زائر هم دوست دارد که ساعت خانه امام رضا(ع) همیشه دقیق باشد.
■ مدت گشت ساعت‌ها هر بار چقدر طول می‌کشد؟
معمولاً زمان گشت ساعت‌ها متفاوت است، یک وقت‌هایی دو ساعت هم طول می‌کشد و یک وقت‌های بیشتر یا کمتر، بستگی به حضور زائران دارد.
■ چند ساعت در مجموعه حرم مطهر امام رضا(ع) وجود دارد، و مدل‌هایشان یکسان است یا با هم تفاوت دارد؟
حدود 200 ساعت در رواق‌ها و ادارات مختلف مجموعه حرم مطهر وجود دارد که کار تعمیر همه این‌ها با ماست. قدیم ساعت‌های حرم در هر جا متفاوت بود، بعضی مکان‌ها مربع بود و بعضی جاهای دیگر دایره‌ای، ولی اکنون 10 سالی می‌شود که همه ساعت‌های حرم یک شکل شده‌اند و همگی دیجیتال برقی است و زمان‌های اوقات شرعی، ذکرهای ایام هفته، تاریخ و... هم در آن نوشته شده است. به جز دو ساعت بزرگ صحن آزادی و انقلاب اسلامی، تنها یکی- دو تا ساعت عقربه‌ای در رواق‌ها داریم.
■ چه شد که ساعت‌های حرم را یک شکل کردید؟
در مجموعه حرم همه چیز از یک همسانی و نظمی برخوردار است، ما هم تصمیم گرفتیم به جای اینکه در هر جای حرم یک مدل ساعت باشد، همه ساعت‌ها را یک شکل کنیم. کار بررسی و انتخاب یک ساعت واحد برای مجموعه حرم مطهر، حدود پنج سالی زمان برد. در نهایت این مدل ساعت دیجیتال برقی که نیاز به باطری هم ندارد و نیاز زائران برای اوقات شرعی و ذکرهای روز هفته را برطرف می‌کرد، انتخاب کردیم؛ چون در گذشته دائماً زائران برای دانستن ساعت اذان و اوقات شرعی به خدام مراجعه می‌کردند و آن‌ها هم نمی‌توانستند زمان دقیقی را بگویند. با نصب این ساعت‌ها در رواق‌های مختلف بارها که برای گشت رفته‌ام، دیده‌ام که زائران مشغول یادداشت کردن وقت اذان‌ها هستند تا بتوانند برنامه زیارتشان را طوری برنامه‌ریزی کنند که به نماز جماعت برسند.
■ این ساعت‌ها تولید خودتان است؟
خیر؛ این ساعت‌ها تولید اصفهان است و از آنجا خریداری کردیم.
■ تعمیر ساعت‌های بخش‌های دیگر آستان قدس رضوی هم با شماست؟
بله، نه تنها تعمیر ساعت‌های حرم، بلکه همه ساعت‌هایی که در مجموعه امام رضا(ع) در مساجد وابسته، مؤسسات و ادارات بیرون از حرم هم وجود دارد با ماست، قبلاً برای رسیدگی به ساعت‌ها و کنترل آن به مساجد و قسمت‌های مختلف آستان قدس سر می‌زدیم، اما مدتی است که خودشان اعلام کردند اگر ساعتی خراب شد و یا نیاز به تعمیر داشت، برایمان می‌فرستند.
■ آقای عنبرانی، وقتی در حرم هستیم در هر ساعت چندین مرتبه صدای زنگ ساعت حرم به گوش می‌رسد، این صدا مربوط به کدام ساعت است و هر چند وقت یک بار زنگ می‌زند؟
صدای ساعت که بسیاری از زائران با آن خاطره دارند، مربوط به ساعت صحن انقلاب اسلامی یا همان ساعت معاون است؛ این ساعت که در ایوان معروف به ایوان ساعت قرار دارد، دارای دو نوع صدای زنگ است، به طوری که به ازای هر یک ربع، یک زنگ و در هر ساعت به تعداد ساعتی که نمایش داده می‌شود، زنگ نواخته می‌شود. به این شکل که در یک ربع اول یک زنگ، در نیم ساعت دو زنگ، در 45 دقیقه که سه ربع می‌شود سه زنگ و در یک ساعت کامل چهار زنگ می‌زند، سپس با کمی مکث به تعداد ساعتی که نمایش داده می‌شود زنگ زده می‌شود، مثلاً اگر ساعت 10 باشد، ساعت 10 مرتبه زنگ می‌خورد؛ برخی از خدام و زائران به ما مراجعه می‌کنند و می‌گویند که زنگ ساعت‌های شما خراب است و ساعت یک بوده، ولی پنج بار زنگ خورده است، و ما توضیح می‌دهیم که ساعت 12 که تمام شده است، 4 تا زنگ خورده و بعدش هم با مکث کوتاهی یک زنگ که نشانگر ساعت یک بوده، خورده است.
■ در مورد این ساعت‌های بزرگی که در صحن است، برایمان توضیح دهید؟
در مجموعه حرم مطهر امام رضا(ع) دو ساعت بزرگ و قدیمی نصب است که مربوط به دوره‌های گذشته‌اند که امروز هریک داخل برج بلندی قرار دارد. یکی از این ساعت‌ها بالای ایوان غربی صحن انقلاب اسلامی معروف به ایوان ساعت و دیگری بر فراز ایوان جنوبی صحن آزادی نصب شده است و از مسافت‌های دور هم دیده می‌شود. ساعتی که در صحن آزادی است قدیمی‌تر است و حدود 140 سالی است که در حرم کار می‌کند، ولی ساعت صحن آزادی حدود 50 سال است که در حرم نصب شده است.
■ هر روز برای بازرسی این ساعت‌های بزرگ بالا می‌روید؟
این دو تا ساعت را هم مثل بقیه ساعت‌ها مرتبط کنترل می‌کنم و به قول معروف سایه مان بالا سرشان است که خراب نشوند، این دو ساعت بزرگ را یک زمان‌هایی نیاز است که دو، سه مرتبه برای چک کردن و تعمیرش بالا بروم و گاهی هم شده که یک هفته‌ای بالا نرفتم.
■ چطوری بالا می‌روید؟ مسیر رفتن به بالای این ساعت‌ها از کجاست؟
برای رفتن به بالای ساعت‌ها باید از راه پله‌هایی که در صحن آزادی است بالا برویم، مسیر پله‌های ساعت صحن آزادی و صحن انقلاب یکی است و بالا که رسیدیم پشت بام‌ها به هم وصل است. هر بار برای کنترل و تعمیر ساعت‌ها حدود 100 تا پله را باید بالا بروم تا به ساعت‌ها برسم، پاهایم به این پله‌ها عادت کرده است و مشکل خاصی برای بالا رفتنش ندارم. یادم هست جوان که بودم، یک بار که تماس گرفتند که باید برای تعمیر ساعت بیایی، از موقعی که به حرم رسیدم و پله‌ها را بالا رفتم و ساعت را کوک کردم و آمدم پایین 7 دقیقه طول کشید، اما حالا دیگر سن و سالی از ما رفته است و مثل جوانی‌ها سریع نمی‌توانم پله‌ها را بالا بروم.
■ از بین این همه ساعتی که در حرم است، کدامشان را بیشتر دوست دارید؟
همه ساعت‌هایی که در حرم آقاست دوست داشتنی هستند، ولی با ساعت‌های بزرگ و قدیمی خیلی خاطره و انس بیشتری دارم.
■ آقای عنبرانی، شما پیش از اینکه ساعت ساز حرم شوید، خادم بودید و اکنون به گفته خودتان 35 سالی می‌شود که به زائران آقا خدمت می‌کنید، با اینکه تمام قسمت‌های حرم بودید، ولی با کدام قسمت حرم مأنوس‌تر هستید و آنجا را بیشتر دوست دارید؟
همان بالای پشت بام و کنار ساعت‌ها را خیلی دوست دارم و بیشترین خاطراتم در حرم هم مربوط به همین قسمت است.
اکنون که می‌روم بالا ابتدا برای همه مردم دعا می‌کنم، واقعاً مردم بسیار گرفتار هستند و مشکل دارند، آن قدر که از خودم فراموش می‌کنم، بعضی اوقات دعای توسل می‌خوانم و سلامی می‌دهم و کار را شروع می‌کنم. در آن بالا آن قدر احساس نزدیکی به امام رضا(ع) دارم، به قدری که فکر می‌کنم کنار آقا نشسته‌ام.
■ احتمالاً این اتفاق می‌افتد که ساعت‌های بزرگ حرم هم از کار بیفتند، درست است؟
اگر چرخ دنده‌ها نیاز به تراشکاری داشته باشد، آن‌ها را برای تراشکاری به کارگاه می‌فرستیم و مشابه چرخ دنده‌ها را داریم، این طور نیست که در کار ساعت‌ها خللی وارد شود. یکی دو بار هم که می‌خواستیم ساعت‌ها را درست و حسابی تمیز کنیم، قبلش به مسئولان حرم اعلام کردیم و با هماهنگی، دور تا دور ساعت‌ها پوشانده شد و کارهایش را انجام دادیم و پس از تعمیر دورش را باز کردیم.
■ تا حالا شده که در نیمه شب ساعتی خراب شود و برای تعمیر آن خودتان را به حرم رسانده باشید؟
بله، بارها پیش آمده است که ساعتی خراب شده است و به منزل یا تلفن همراهم تماس گرفته‌اند تا برای تعمیر به حرم بیایم؛ چون یکی از وظایف مسئول کشیک آن است که اگر ساعتی خراب بود، سریع اطلاع دهد.
■ در این مدت شاگرد هم تربیت کردید که بتواند کار تعمیر ساعت‌های حرم را انجام دهد؟
بله، حدود 15 سال من به تنهایی کار ساعت‌ها را انجام می‌دادم، تا اینکه مسئولان بخش گفتند نیاز است که شخصی هم در کنار دست شما باشد که اگر روزی مرخصی رفتید و یا سفری برایتان پیش آمد کارها روی زمین نماند و آقای وحیدی برای همکاری با من معرفی شدند؛ اکنون هم حدود 15 سالی می‌شود که همکار من است و تجربیات را در اختیار ایشان قرار داده‌ام تا اگر روزی من نبودم و بازنشسته شدم، ایشان کارهای ساعت را انجام دهند.
■ پیش از اینکه آقای وحیدی بخواهد بیاید اگر روزی کسالت داشتید و مرخصی می‌گرفتید و یا می‌خواستید سفر بروید، چکار می‌کردید؟
اگر سفری برایم پیش می‌آمد، سعی می‌کردم سریع برگردم، ولی پیش از رفتن ساعت‌های بزرگ را بررسی و کنترل می‌کردم تا مشکلی نداشته باشند، قدیم که ساعت‌ها عقربه‌ای بود، چند باطری هم به همکاران می‌دادم که اگر ساعتی نیاز به باطری داشت تعویض کنند.
■ علت اصلی مشکلات و خرابی ساعت‌ها چیست؟
مشکل اصلی مربوط به چرخ دنده‌های ساعت هاست که به مرور زمان ساییده شده و نیاز به تعمیر دارند. به محض خرابی چرخ دنده‌های را تعویض می‌کنم و به تراشکاری می‌دهم تا فوری نقص بر طرف شود.
■ آقای عنبرانی گویا ذوق شاعری هم در وجود شماست، یکی از شعرهایتان را که دوست دارید برایمان می‌خوانید؟
یکی از شعرهایی که گفته‌ام و خیلی هم دوست دارم این است؛
در حریمت سال‌ها تعمیر ساعت کرده‌ام
آن چه بر من داده‌ای فرمان اطاعت کرده‌ام
عنبرانی است شهرتم، نامم محمد ای رضا
خدمت این در به امید شفاعت کرده‌ام
نظر شما